Rođen je pod imenom Bajica Nenadić, u selu Sokolovići blizu Rudog. O njegovom djetinjstvu ne zna se puno - samo to da da mu se otac zvao Dimitrije i da su ga Turci odveli u janjičare kao danak u krvi. 

Mehmed paša Sokolović je počeo svoju "karijeru" u otomanskoj hijerarhiji 1543. godine, kada je postao zapovjednik carske garde, a uzdizao se na ljestvici vremenom, sve dok 1565. nije postao veliki vezir, najviši sultanov podanik.

Sokolović se oko 1562. godine oženio sultanijom Esmahan, ćerkom Sulejmana Veličanstvenog. Imali su jednog sina. Atentat 1579. godine okončao je život Mehmeda paše Sokolovića, a ubica je opisivan kao "čudni, sumanuti derviš", koji mu je zario nož u srce. Sahranjen je u Istanbulu, pored Ejup džamije.

Bez obzira na njegove visoke pozicije u turskom carskom sistemu (ili možda upravo zbog njih), uticao je na to da se podignu mnoge srpske zadužbine, od kojih je, svakako, najpoznatiji čuveni most, na Drini, odnosno "Na Drini ćuprija".

Jedna od najvećih tačaka sporenja, ipak, ostaje uloga Mehmed paše Sokolovića u obnavljanju Pećke patrijaršije.

Postao veliki vezir osam godina nakon obnove Patrijaršije

Kako je poznati istoričar Luka Mičeta pisao za list Danas svojevremeno, Pećka patrijaršija obnovljena je 1557. godine, a to nije mogla da bude odluka Mehmed paše Sokolovića.

On smatra da je takve odluke mogao donositi samo sultan (u to vreme Sulejman Veličanstveni), ili možda veliki vezir, što Sokolović u to vrijeme još uvijek nije bio. Na tom mjestu nalazio se drugi Turčin srpskog porekla, Rustem-paša Opuković.

"Obnova Pećke patrijaršije je bila tako velika državnička odluka da Mehmed-paša nije mogao da je donese jer se često zaboravlja da je on u to doba bio samo rumelijski beglerbeg, komandant mornarice, treći vezir, a da će veliki vezir, drugi čovjek carstva, postati tek tokom posljednje godine vladavine Sulejmana Veličanstvenog, 1565. godine, dakle osam godina od obnavljanja Pećke patrijaršije", piše Mičeta.

Obnova Pećke patrijaršije bila prevashodno turska velika politika, piše Mičeta, pozivajući se na knjigu "Znameniti Srbi muslimani" Milenka Vukićevića, u kojoj on tvrdi da je Sulejman Veličanstveni u fermanu izdatom u doba obnavljanja Pećke patrijaršije naredio "da se u njegovoj carevini svaka vjera slobodno ispovijeda".

Mičeta navodi još jednu stvar, pozivajući se na italijanskog putopisca Marka-Antonija Pigafete i njegovo pisanje iz 1568. godine, u kom stoji da "zbog toga što hoće da podigne bezistan, karavan-saraj i druge građevine, Mehmed-paša Sokolović je, u ovom gradu (Beogradu), naredio da se poruše tri crkve raških hrišćana i jevrejske sinagoge. On te bogomolje nije razrušio toliko radi svoje gradnje koliko da se u njima ne bi vršili obredi".

Ovim Mičeta iznosi tvrdnju da Mehmed paša Sokolović možda i nije učinio toliko za srpski narod kao što se misli.

"Pitanje je da li bi išta ostalo od Srba"

Sa druge strane medalje, mogli bismo da navedemo pisanja istoričara Predraga Markovića za list Nedeljnik.

Kako on smatra, mada je nejasno da li je obnova Pećke patrijaršije plod Sokolovićeve ljubavi prema Srbima ili otomanske politike, jedno je sigurno - vezirovanje Mehmed Paše Sokolovića se preklopilo sa vremenom kada je Turcima odgovaralo da daju ustupke Srbima.

Podsjetimo, on je vezirovao od 1565-1579, za vrijeme tri sultana: Sulejmana Veličanstvenog, Selima II i Murata III.

"Da nije bilo ovoga našega zemljaka i njegove obnove Patrijaršije, Srbi bi izgubili instituciju koja je u velikoj mjeri sačuvala njihov identitet. Naravno, vjerovatno bi kasnije dobili crkvenu autonomiju, kao što su je Bugari dobili tek krajem 19. vijeka. Prije toga bili bi izloženi uticaju grčke, carigradske crkvene hijerarhije, kao što se dešavalo kada je Pećka patrijaršija ukinuta 1766. godine", piše Marković.

Po njegovom mišljenju, Srbi su za ta dva vijeka (od 1557. do 1766) uspjeli da učvrste svoj identitet, a poslije su ulogu ukinute Patrijaršije preuzeli crkveni centri u Habzburškoj monarhiji, a možda donekle i Cetinjska mitropolija.

Sokolović je htio da izbjegne sukob sa nabujalim zapadnim silama, u kome je Osmansko carstvo trošilo previše, a od 17. vijeka je uglavnom gubilo.

Da je Osmansko carstvo odabralo drugi pravac širenja, skoro sve naftne rezerve od centralne Azije do Persijskog zaliva i Saudijske Arabije, od Alžira pa možda do Indonezije, bile bi u turskim rukama, smatra Marković, primjećujući čak i da je "pitanje da li bi išta ostalo od Srba".

Kada je Pećka patrijaršija obnovljena 1557. godine, za prvog patrijarha postavljen je Makarije Sokolović, a na tom mjestu ostao je sve do 1571. Jednim dijelom se i iz ovoga pretpostavlja priličan uticaj Mehmeda paše na samu obnovu, jer se pretpostavlja da mu je Makarije bio rođak, ili možda čak i brat.

Kao što možemo da vidimo, ni četiri i po vijeka kasnije, ni istoričari nisu uspjeli da iskristališu kakva je tačno bila uloga Mehmed Paše Sokolovića, koji je ubijen na 1579. godine u Istanbulu, za istoriju Srbije, ali neke stvari su, ipak, opšte poznate.

Bio je veliki zadužbinar, pa je tako, pored najpoznatijeg mosta na Drini, sagradio bar još tri mosta u današnjoj Bosni i Hercegovini, i jedan u Crnoj Gori. Podigao je i džamiju u svom rodnom mjestu, a prema predanju, i crkvu u Poblaću. Ktitor je i mnogih česama, a najpoznatija je ona na Kalemegdanu.

Možda nikada nećemo ni saznati pravu istinu o njegovim motivima, ni o tome koliki je tačno njegov uticaj bio na odluku o obnovi Pećke patrijaršije, jer bi to zahtijevalo da znamo sve pojedinosti o njegovom životu, a poslije toliko vremena, ko zna koliko toga je izgubljeno.

Međutim, jedna stvar je sigurna - Mehmed Paša Sokolović jedna je od najuticajnijih osoba u 16. vijeku kada je Balkan u pitanju, a u tome, na ovaj ili onaj način, veliku ulogu igra njegovo srpsko porijeklo.

Slika: Ganzfigur mit Turban u. Stab. Kupferstich von Dominicus Custos n. Giovanni Battista Fontana aus: Jacob Schrenck von Notzing, Der aller Durchleuchtigisten und Grossmächtigen Kayser... 1603. 43 x 29 cm. Јавно власништво