Ono što znaju je oblikovano vijestima o toj državi zadnje dvije decenije, o svrgavanju talibana i borbi protiv njih. Uglavnom se stvorio utisak da se radi o zabačenoj državi izvan granica civilizovanog svijeta u kojoj se život odvija kao u srednjem vijeku. 

Prošlost koja je često bila presudna po sudbinu svijeta 

I to je istina u zadnjih nekoliko decenija, ali priča o Avganistanu skriva jako daleku, turbulentnu i često po sudbinu svijeta presudnu prošlost. 

Jedna od zanimljivijih epizoda u istoriji Avganistana je period Grčko-Baktrijskog kraljevstva, nastalog nakon smrti Aleksandra Velikog. Iako je u istorijskim terminima trajalo relativno kratko, manje od 160 godina, korjenito je promijenilo ne samo kulture Istoka nego i Zapada. Grčko-Baktrijsko kraljevstvo je bilo čudan miks grčke kulture i umjetnosti s kulturom starosjedilaca te uticajima iz Indije, primarno preko budizma. Današnji veliki kipovi Bude, po čemu je budistička umjetnost prepoznatljiva, nastali su pod uticajem grčkih kipara Grčko-Baktrijskog kraljevstva. Prije toga je budistička umjetnost prikazivala isključivo dijelove tijela Bude (dlan, stopalo...) ili prizore iz prirode.

Današnji budizam je umjetnički određen kratkotrajnim uticajem kipara iz antičke Grčke koji su došli za vojskama Aleksandra Velikog i nastanili se na područje današnjeg Avganistana. Vojske Grčko-Baktrijskog kraljevstva su bile čudan miks teško oklopljenih grčkih hoplita, nomadske lake konjice i bojnih slonova iz Indije. Arhitektura je bila prepoznatljivo helenističkog stila s istočnjačkim elementima. Helenistička arhitektura i umjetnost su vijekovima kasnije uticale na kasnija carstva, ne samo na području današnjeg Avganistana nego i Indije. Ako se igdje ostvario san Aleksandra Velikog o ujedinjenju Istoka i Zapada, to je bilo Grčko-Baktrijsko kraljevstvo.

Nadimak "groblje carstava" ne dobija se olako

Nadimak Avganistana, koji glasi "groblje carstava", ne dobija se olako. SAD su samo zadnji u nizu imperija koje su, s različitim nivoom neuspjeha, pokušali kontrolisati to područje. I kao svi prije njih, bili su neuspješni uprkos uloženom vremenu od 20 godina, milijardama dolara, političkim i vojnim nastojanjima. Prije SAD-a u Avganistanu se slomila moć SSSR-a, koji je tamo ratovao praktično sve do svog kraja.

Smatra se da je Avganistan dobrim dijelom i doveo do raspada SSSR-a ili ga bar ubrzao. S obzirom na to da su Sovjeti u Avganistanu izgubili 25.000 vojnika u deset godina, pri čemu manje od 3.000 žrtava SAD-a (5.000 s plaćenicima) u dvadeset godina izgleda kao malo intenzivnija vojna vježba, a ne pravi rat, i s obzirom na to da su ispraznili ionako umiruću privredu SSSR-a 80-ih (decenija u kojoj se rat odvijao), teza o Avganistanu kao grobaru SSSR-a nije toliko pretjerana. 

Britanci tri puta neuspješno ratovali u Avganistanu

Britansko Carstvo je čak tri puta ratovalo u Avganistanu, svaki put neuspješno. U prvom su 1839. osvojili Kabul da uspostave marionetsku vlast, a grad su izgubili i pri povlačenju u Indiju gotovo su potpuno uništeni, da bi se vratili i uništili dio Kabula za osvetu, nakon čega se opet povlače.

U drugom ratu, koji je počeo 1878. godine, bili su potpuno uspješni, ali su morali dva puta intervenisati jer su se Avganistanci brzo pobunili protiv nametnute vlasti. Ali taj rat je ipak bio geopolitički uspjeh za Britansko Carstvo, a i danas se na karti vidi posljedica tog rata.

Kada se pažljivije pogledaju današnje granice Avganistana, može se vidjeti da graniči s Kinom preko uskog koridora. Taj koridor je nastao upravo kao rezultat Drugog Anglo-Avganistanskog rata, na kraju kojeg je Britansko Carstvo prisililo Avganistan da preuzme koridor Vahan i time odsiječe granicu Britanske Indije s Ruskim Carstvom.

U trećem ratu, odmah nakon završetka 1. svjetskog rata, Avganistan je napao Britansku Indiju i pobjedom osigurao nezavisnost prilikom određivanja spoljne politike. Taj dan se danas u Avganistanu obilježava kao Dan nezavisnosti. 

Kako su bili tako uspješni u otporu kolonizatorima?

Avganistan su carstva tokom istorije "voljela". Prije Britanskog kroz istoriju su se razmjenjivala razna carstva koja su pokušavala zavladati tim područjem; Mogulsko, Mongolsko, Timuridovo, razna perzijska, Rašidunski kalifat itd. Ali kontrola nad osvojenim područjem je uvijek bila slaba uz konstantni otpor domicilnog stanovništva. 

Kako je stanovništvo Avganistana bilo uvijek tako uspješno u otporu prema kolonizatorima i zašto uopšte pruža toliki otpor prema osvajačima dok je istorija puna naroda i kultura koje se brzo asimiluju?

Jedna teorija kaže da je za to odgovorna geografija. Radi se o teško prohodnom planinskom području s bezbroj kanjona i dolina. Jednostavno je teško držati kontrolu nad takvim terenom, posebno kada on čini većinu države. Relativno je lako osigurati otpor gerilskim ratovanjem, a za održati kontrolu treba posvetiti veliku vojnu moć uz visoke finansijske izdatke.

Carstvima se jednostavno nije isplatilo da ulože toliko veliki napor, vojsku i finansije da bi držali pod kontrolom planinski teren u kojem ne postoji centralna vlast, nego svaka dolina ima posebno pleme koje je uglavnom samostalno od ostalih plemena. Neki prije, neki kasnije, svi bi na kraju to shvatili.

Posebno ako bi nastao gerilski otpor koji je bilo nemoguće kontrolisati jer nije imao čvrstu hijerarhiju, nego se radilo o slabo povezanoj konfederaciji raznih plemena. Organizovane vojske jednostavno ne mogu efikasno kontrolisati teritoriju u takvim situacijama, odnosno mogu, ali uz visoke troškove. 

Važnost planina

Planinske regije u cijelom svijetu stvaraju tip ljudi koji pruža veliki otpor vanjskim uticajima iako su većinom društva na tim područjima fragmentirana. Jedan psihološki pristup toj činjenici tvrdi da sama konfiguracija terena stvara različiti tip ljudi i društva. Prema toj teoriji sami planinski teren stvara psihološke barijere koje su samo manifestacija fizičkih barijera.

Lakše je tvrditi da je tvoje pleme drugačije od drugog plemena ako između vas stoji visoka neprohodna planina. Sama komunikacija i razmjena tada postaju jako teške, što znači manje kontakata i saradnje.

Zbog toga su društva u planinskim regijama širom svijeta jako fragmentirana, a može ih ujediniti samo otpor prema stranom uticaju (izvan regije). U Avganistanu se radi o velikom broju plemena koja su u većini stvari potpuno samostalna, stalno se sukobljavaju, a bilo kakva razmjena između njih je otežana. Ustvari se radi o slabo povezanoj plemenskoj konfederaciji, piše "Index.hr".

Geografija kao sudbina

Slična pojava, u različitom intenzitetu, istorijski se može vidjeti na Kavkazu, Škotskom gorju, Balkanu itd. U Avganistanu je taj fenomen toliko duboko ukorijenjen da se same kuće grade da mogu poslužiti kao mala utvrđenja, "qalat", ne samo u slučaju međusobnih plemenskih borbi nego i u slučaju otpora stranoj vojnoj sili. 

Geografija je sudbina, bar u slučaju Avganistana. Sami geografski položaj i konfiguracija terena su očigledno dobrim dijelom odredili istorijski put regije te stanovništva u njoj. Teško je tvrditi drugačije jer je skoro svako regionalno ili globalno carstvo pokušalo kontrolisati Avganistan, što je dodatno otežalo bilo kakav civilizacijski razvoj.

Avganistan je zemlja prokleta samom svojom pozicijom i konfiguracijom. To stvara zanimljivu, ali nasilnu i haotičnu prošlost. Mobilizacija oko radikalne ideologije, kao što je talibansko tumačenje islama, nažalost je odbrambeni mehanizam zemlje izmučene nasilnom istorijom.