Palidrvca koja plešu i pretvaraju se u različite figure, u pticu koja odlijeće ili vjetrenjaču sa koja se okreće. “Tajanstvena kutija šibica”, tako je Gido Zeber nazvao svoj eksperiment. Minuciozno je skicirao faze pokreta – napornim radom jednog čovjeka je nastao prvi poznati njemački animirani film koji je premijerno prikazan 1910. godine.

Bili su to pupoljci animiranog filma, koji su u Njemačkoj brzo našli plodno tlo. „U to vrijeme su animatori radili noću u svojim sobama”, kaže Rolf Gizen, istoričar animiranog filma. Dok je u isto vrijeme u SAD napredovala industrijalizacija filma, u Njemačkoj su sa tom tehnikom radile „male manufakture”, kaže ovaj stručnjak.

Vrijeme procvata

Dvadesetih godina, Njemačka je postala inkubator crtanog filma. Pod uticajem različitih umjetničkih struja kao što su bili bauhaus ili dadaizam, animatori su se bavili „apsolutnim filmom”, eksperimentalnim filmskim pokretom avangarde. Poigravali su se bojom, zvukom, geometrijom i sijenkom.

Umjetnička sloboda je donijela mnoge nove radove. Prvi cjelovečernji crtani film u Evropi nastao je u Njemačkoj – „Avanture princa Ahmeda” Lote Rajniger. Bile su to animirane siluete od papira rezanog makazama. Autorka je bila inspirisana „Pričama iz 1001 noći” – i napravila priču o moćnim čarobnjacima i zlim duhovima. Bio je to inovativan film.

Takvim kreativnim radovima nije mogao da se zaradi novac. No, animatori su otkrili reklamnu branšu koja se tada brzo razvijala.

„Crtači su najviše novca zarađivali reklamnim filmovima. Bile su to reklame za supe, konzerve i likere. No, producenti poput Juliusa Penševera nisu polagali samo na komercijalne radove, već i na umjetnost. On je mnogim mladim umjetnicima dao mogućnost da se eksperimentalno izraze u reklamama”, kaže Rolf Grizen. I više od toga: ljudi su tada često išli u bioskope više zbog reklama nego zbog filmova.

U to kreativno vrijeme poslije Prvog svjetskog rata pa do tridesetih godina, nastali su mnogi filmovi i kreativne tehnike – bilo je to vrijeme velikih sloboda za njemačke umetnike. A onda je došao prelom.

Nacionalsocijalizam i Dizni

Kada je počela nacistička diktatura, nepoželjna umjetnost, prije svega moderne apstraktne struje, etiketirane su kao „izopačena umjetnost”. Posljednji apstraktni animirani film koji je u Njemačkoj javno prikazan bio je „Ples boja” (1939) Hansa Fišingera.

Mnogi umjetnici su zbog tog napada na umjetnost emigrirali – na primjer Julius Pinšever, Peter Zaks i George Pal; drugi, poput Valtera Ritmana, prilagodili su se nacistima.

Nacističko glajhšaltovanje kulturne scene u oblasti animiranog filma ipak nije dovelo do totalnog sloma. Jer, Hitler i Gebels su voljeli animirane filmove. Bili su oduševljeni Diznijevim filmovima, što pokazuje i jedan zapis iz dnevnika Jozefa Gebelsa 22. decembra 1937. Tu on piše da će Hitleru za Božić pokloniti 18 Diznijevih filmova.

Kada je Dizni objavio „Snježanu i sedam patuljaka”, nacisti su bili oduševljeni. U prisustvu Eve Braun, u Hitlerovoj vikendici u Berhtesgadenu, stalno su prikazivani Diznijevi filmovi koje su tamo gledala i djeca Hitlerovih vazala.

„Snježana i sedam patuljaka” je bio vrhunac, kaže Rolf Gizen. Nacističko vođstvo je htjelo da uvede taj film u bioskope. „Dva distributera – Bavarija i Ufa, nastojala su da dobiju licencu. Dizni je tražio mnogo novca, bila je to velika cijena. Ali, to je bio Hitlerov omiljen film. I bilo je jasno – on mora da se prikazuje i u Njemačkom rajhu.”

Ali onda je došao bojkot njemačkih filmova u SAD – a ubrzo potom je izbio rat.

Manija veličine i državna proizvodnja „crtaća”

„Gebels je 1939/40 gledao i američku produkciju 'Guliverova putovanja' i pomislio da bi u Njemačkoj mogla da nastane industrija animiranog filma koja je u stanju da preuzme vođstvo u Evropi”, dodaje Gizen.

Tako je osnovana kompanija „Njemački crtani film d.o.o.” koja je finansirana milionima. Napravljen je studio i zaposleno oko 200 ljudi. Bila je to greška. Jer, umjesto da zaposli iskusne režisere, crtače i umjetnike, angažovali su grafičare i mlade dizajnere odane režimu, sa svježim diplomama modnih škola, ali bez znanja potrebnih za pravljenje filmova.

Na kraju je objavljen samo jedan kratki film, „Siroti Hansi” – priča o jednom kanarincu. „On bježi iz kaveza u slobodu, gdje je doživio toliko straha i avantura da se na kraju vraća u svoj kavez. Pitam se: pa ko bježi iz slobode u kavez? Ali tako se tada razmišljalo, to im se sviđalo, da si siguran samo u kavezu, u diktaturi. I taj film je snimljen za veliki novac, ali je na kraju njegov uspjeh bio prosečan”, objašnjava Gizen.

Nacisti su htjeli manje direktne propagande; htjeli su da prikazuju lijep svijet kako bi skrenuli pažnju sa briga u vezi s ratom. Istovremeno su finansijski podržavali proizvodnju na okupiranim područjima: u Holandiji, Danskoj, Belgiji Francuskoj i Čehoslovačkoj.

„Ali, njihove produkcije su bile odjednom mnogo bolje nego njemačke”, kaže naš sagovornik. U Danskoj je počela proizvodnja cjelovečernjeg crtanog filma: „Upaljač”, po bajci Hansa Kristijana Andersena. Poslije 1945. je proizvodnja crtanih filmova procvjetala svuda u Evropi – samo ne u Njemačkoj.

Većina animiranih filmova iz prvih godina je nestala ili je uništena. Ima malo kolekcija i stručnjaka posvećenih toj temi. Njemački institut za animirani film u Drezdenu (DIAF) postavio je sebi cilj da u obuhvatnoj hronologiji prikaže istoriju njemačkog animiranog filma.

„DIAF je udruženje formirano 1993. I ima zadatak da spasi i arhivira djela DEFA-studija za animirani film u Drezdenu. A i samoproglašeni zadatak se o toj zaostavštini stara i naučno, i pedagoški, i publicistički”, kaže Folker Pecold, član uprave DIAF.

U posljednjih 100 godina, industrija animiranog filma je doživjela mnoge lomove. Danas je njemačka na tom polju poražena i nije konkurencija drugim zemljama kada je riječ o razvoju novih tehnologija.